Eerste hulp bij schendingen van de arbeidsrechten van clandestiene werknemers

Stap 1: begrijpen

Werk hebben is voor iedereen belangrijk. Wanneer ze moeten beslissen om een werkaanbod op de informele markt al dan niet aan te nemen, hebben werknemers zonder papieren echter andere prioriteiten dan reguliere werknemers.

Die prioriteiten worden bepaald door verschillende motieven:

In verhouding tot het ‘land van herkomst’:

• Welke financiële investering hebben deze mensen gemaakt om naar Europa te komen? Vliegtuigtickets, maar soms ook tussenpersonen die mensen ‘helpen’ om over de grens te geraken, kunnen ervoor zorgen dat mensen met schulden aankomen. Zij moeten dan in de eerste plaats werken om die schulden zo snel mogelijk af te betalen. Het kan ook zijn dat achtergebleven familieleden deze schulden hebben aangegaan, wat de druk om ze snel af te betalen nog groter maakt.
• Wat hebben mensen achtergelaten of opgegeven om naar Europa te komen? Het kan om materiële zaken gaan, maar ook om relaties of om een sociale positie. Hoe groter die investering was, hoe moeilijker het is om een stap terug te zetten.
• Wat is het alternatief in het herkomstland? Vaak vertrekken mensen omdat ze geen werk meer kunnen vinden in eigen land. Wie is gevlucht om politieke of veiligheidsredenen, ziet helemaal geen mogelijkheid om terug te keren. En dan is er vaak nog het eergevoel. Met lege handen terugkeren, is het ergste wat men zich kan inbeelden.

• Wie moet er leven van het arbeidsinkomen? Als familieleden schulden aangaan om de migrant naar Europa te sturen, verwachten ze dat die investering ook rendeert. Er moet maandelijks geld teruggestuurd worden, wat de druk om te werken nog vergroot.

  In verhouding tot België:

• Welke alternatieven zijn er in België? Zonder papieren kan er niet legaal gewerkt worden. De clandestiene arbeidsmarkt biedt voor de persoon weinig alternatieven voor de slechte arbeidsomstandigheden waarin hij of zij nu al werkt. Zo lijkt het weinig zin te hebben om betere lonen of werkuren te vragen. Werknemers zonder papieren die op hun strepen staan, verliezen in veel gevallen gewoon hun job. Werknemers met een reputatie van ‘lastpak’ riskeren zelfs geen nieuw werk meer te vinden. Heel wat mensen zijn voor het vinden van werk immers aangewezen op hun eigen gemeenschap, waar iedereen iedereen kent.

• Reguliere werknemers kunnen normaal gezien terugvallen op de sociale zekerheid als ze hun werk verliezen, hoe ontoereikend die bijstand soms ook mag zijn. Zonder wettig verblijf heb je echter op geen enkele uitkering recht. Voor werknemers zonder papieren betekent geen werk tegelijk geen eten en geen geld om de huur te betalen.

  Werk is dus letterlijk van levensbelang voor een werknemer zonder papieren. Maar tegelijk is dat werk verboden. De combinatie van deze twee factoren geeft aan de werknemer heel weinig manoeuvreerruimte.

  Het is niet zeker dat er over al deze aspecten zal kunnen gesproken worden met hulpvragers. Maar het is wel belangrijk ze in het achterhoofd te houden. Zo kunnen bepaalde reacties van de cliënt beter worden ingeschat.

  Wat maakt spreken over werk nog moeilijk?

• Mensen zonder wettig verblijf zijn bang van de autoriteiten omwille van hun niet-legaal verblijf.
• Werknemers zonder papieren denken dat ze zélf strafbaar zijn voor de informele tewerkstelling.
• De tewerkstelling situeert zich vaak binnen het eigen milieu. Werkgevers, tussenpersonen of collega’s zijn niet zelden vrienden, familie of toch minstens leden van de eigen gemeenschap. Men wil die mensen niet in gevaar brengen of men vreest de veroordeling van de gemeenschap als er uit de biecht wordt geklapt. Wie hier zonder wettig verblijf is, is meer nog dan anderen afhankelijk van zijn of haar sociaal netwerk.

• Als er al over werk wordt gesproken, kan het zijn dat de situatie rooskleuriger wordt voorgesteld. Schaamte kan daarbij een grote rol spelen. Het is voor sommigen vernederend om toe te geven dat ze bepaalde situaties van misbruik hebben moeten accepteren.

Volgende hoofdstuk:
Stap 2: spreken